سئوگی، زنگین‌لیک بیرده اردملیک

کؤچورن: عباس ائلچین

       بیر گون بیر قادین ائولریندن ائشیگه چیخاندا اوچ آغساققال یاشلی کیشی گؤردو. او: -" قوجا بابالار، سیز آجمیشسینیز، ائویمیزه بویورون سیزه یئمک سوناییم"- دئدی. یاشلیلارین بیری قادیندان حیات یولداشی‌نین هارادا اولدوغونو سوروشدو. او قادین یولداشی‌نین ائوده اولمادیغینی سؤیله‌دی. اوندا یاشلی:

- یولداشینیز ائوده اولماسا، بیز سیزین ائوینیزه گیره بیلمه‌ریک- دئدی.
     آخشام اری گلنده قادین اوچ یاشلی‌یا گؤره یولداشینا دانیشدی. اری ده:" ائشیگه باخ گؤر، اونلار باییردا اوتوروبلارسا اونلاری یئمگه چاغیر" دئدی. قادین یاشلیلاری گؤروب یانلارینا واراراق،" ایندی یولداشیم گلدی. دیله‌ییرم؛ ائوه گیریب بیزه قوناق اولاسینیز دا" دئدی. اوندا یاشلیلاردان بیری: " بیز اوچوموز بیرگه بیر ائوه گیره بیلمه‌ریک. ساغ یانیمداکی دایانان "زنگین‌لیک"، سول یانیمداکی "اردملیک"، من ایسه "سئوگی". ائوینیزه اوچوموزدن تکجه بیریمیز گیره بیله‌ریک. گئدیب یولداشینیز ایله قونوشون، هانسیسا اولسا بیرییمیزی قوناقلیغا چاغیرین" دئدی. قادین ائوینه گیریب اولوب گئچنلری ارینه دانیشدی. ار- آرواد گنگه‌شیب،(مصلحت‌له‌شیب) سئوگینی چاغیرماغی دوزگون بیلدیلر.او قادین ائشیگه چیخدی دا "سئوگی" آدلی یاشلینی قوناقلیغا چاغیردی. "سئوگی" دوروب یورومگه باشلادی. آردیندان "زنگین‌لیک" ایله " اردملیک" ده یورومگه باشلادیلار. او قادین:

- بیز سونوندا، تکجه سئوگینی چاغیردیق، سیز نمنه اوچون گلیرسینیز؟- دئیه سوروشدو. اوندا  اونلار یانیت وئردیلر:

- سیز تکجه  اردملیک یا دا زنگین‌لیگی چاغیرمیش اولسایدینیز، ایندیکی ‌کیمی ایکیسی ده سیزه وارمازدی. آنجاق سیز سئوگینی چاغیردینیز. بو دورومدا اوچوموزده گلمه‌لی اولدوق- دئدیلر. قادینین " نمنه اوچون؟" دئین سورغوسونا اونلار:

- " ندنی سئوگی  اولان یئرده  زنگین‌لیک ده اردملیک ده اولار"-  دئیه  یانیت وئردیلر.

Türkmençe hekaýa

söýgi, baýlyk hem-de üstünlik

    bir gün bir aýal maşgala öýünden daşary çykanynda üç sany aksakgal ýaşulyny gördi. ol: – ýaşulular, siz ajygansyňyz, öýümize giriň, size nahar hödür edeýin – diýdi.ýaşulularyň biri ol aýaldan ýan ýoldaşynyň nirededigini sorady. ol aýal ýoldaşynyň öýde ýokdugyny aýtdy. onda ýaşuly:
– ýoldaşyňyz öýde ýok bolsa, biz siziň öýüňize girip bilmeris – diýdi.

     agşam adamsy gelende ol aýal üç ýaşuly barada ýoldaşyna gürrüň berdi. adamsy hem: “daşary seredip gör. eger olar daşarda oturan bolsalar, olary nahara çagyr” diýdi. ol aýal ýaşululary görüp, olaryň ýanyna bardy we “indi ýoldaşym geldi. haýyş edýärin, öýe girip bize myhman bolaýyň-da” diýdi. onda ol ýaşululardan biri: “biz üçimiz bile hiç bir öýe girmeris. sag tarapymdaky daýyň „baýlyk“, çep tarapymdaky „üstünlik“, men bolsa „söýgi“. öýüňize üçimizden diňe birimiz girip bileris. gidip ýoldaşyňyz bilen maslahatlaşyň we haýsy hem bolsa birimizi myhmançylyga kabul ediň” diýdi. ol aýal öýüne girdi we bar bolup geçenleri adamsyna gürrüň berdi. är-aýal maslahatlaşyp, söýgini çagyrmagy makul bildiler. ol aýal daşary çykdy-da, “söýgi” atly ýaşulyny myhmançylyga çagyrdy. söýgi ýerinden turup, ýöremäge başlady. yzyndan „baýlyk“ we „üstünlik“ hem ýöräp başlady. ol aýal:

– biz diňe söýgini çagyrdyk ahyryn, siz näme üçin gelýärsiňiz? – diýip sorady. onda olar jogap berdiler:

– eger siz diňe üstünligi ýa-da baýlygy çagyran bolsadyňyz, beýleki ikisi size barmazdy. emma siz söýgini çagyrdyňyz. bu ýagdaýda üçimiz hem gelmeli bolduk – diýdiler. aýalyň “näme üçin?” diýen soragyna olar “sebäbi söýginiň bar ýerinde baýlyk we üstünlik hem bolýandyr” diýip jogap berdiler.

اۉزبېکچه افندی (موللا نصرالدین) لطیفه‌لری

کؤچورن: عباس ائلچین

     افندی بازارگه اېشگینی آلیب باریب، دلّالگه بېردی. بیر خریدار اونینگ تیشینی کۉرماقچی بۉلگن اېدی، اېشک خریدار نینگ قۉلینی تیشلب آلیبدی. خریدار قۉلینی اوشله‌گنیچه کېتوریبدی. آره‌دن بیر آز وقت اۉتگچ، ایکّینچی خریدار کېلیب، او هم اېشکنی سیله‌ب کۉرماقچی بۉلگن اېدی، اېشک اونی تېپیب یوباردی. بو خریدار هم آقساقلنیب کېتیب قالیبدی. دلّال افندی‌نینگ آلدیگه کېلیب غضب بیلن:

— اېشه‌گینگیز نینگ فعلی یامان اېکن. آلدیدن کېلگننی تیشله‌یدی، آرقه‌سیدن کېلگننی تېپه‌دی. بو اېشکنی بیراو تېکینگه هم آلمه‌یدی، - دېسه،

— اېشکنی مېن بو یېرگه ساتگنی آلیب کېلگنیم یۉق، - دېدی افندی، — اونینگ مېنگه کۉرسه‌تگن عذابینی باشقه‌لر هم ته‌تیب کۉرسین، - دېب آلیب کېلگن اېدیم.

     موللا نصرالدین ائششگینی بازارا آپاریب دلّالا وئردی. بیر آلیجی اونون دیشینی گؤرمک ایسته‌دی، ائششگ آلیجی‌نین قولونو دیشله‌‌دی. آلیجی قولونو توتوب گئتدی. آرادان بیر آز واخت اؤتجک، ایکینجی آلیجی گلیب، اودا ائششگی تومارلاییب گؤرمک ایسته‌دی، ائششک اونو تپیپ یولا سالدی. بو آلیجی دا  آخساقلانیب گئتدی. دلال موللا نصرالدینین اؤنونه گلیب غضب ایله:

- ائششگینیز داورانیشی یامان ایمیش. قاباقدان گلنی دیشله‌دی، آرخادان گلنی تپیکله‌دی. بو ائششگی بیرجه قیرانا بئله آلمادیلار- دئسه،

- من ائششگی بو یئره ساتماق اوچون گتیرمه‌دیم،- دئدی موللا،- اونون منه گؤستردیگی عذابینی باشقالاری دا دادیب گؤرسون- دئیه گؤرتوروب گتیرمیشم.

*

     افندی بیر کونی قۉشنیسیدن قازان سۉرب چیقیبدی. آره‌دن بیر هفته‌ اۉتگچ، قازاننی ایکّیته قیلیب آلیب چیقیبدی. قۉشنیسی حیران بۉلیب:

Vatan haqida maqollar

وطن حقیده اوزبیک مقال‌لری

وطن حاققیندا اؤزبک آتالارسؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Ayrilmagin elingdan, Quvvat ketar belingdan

اَیریلمه‌گین اېلینگدن، قوّت کېتر بېلینگدن

آیریلما ائلیندن، قووّت گئدر بئلیندن

***

Badqavm bo‘lsang bo‘l, Beqavm bo‘lma

بدقوم بۉلسنگ بۉل، بېقوم بۉلمه

بد‌قؤوم اولسان اول، بئ قؤوم اولما

***

Baliq suv bilan tirik, Odam – el bilan

بلیق سوو بیلن تیریک، آدم – اېل بیلن

بالیق سو ایله دیری، آدام ائل ایله

***

Begona tuproq – devona tuproq

بېگانه‌ توپراق – دېوانه‌ توپراق

بیگانه توپراق- دیوانه توپراق

ژBulbul chamanni sevar, Odam – Vatanni

بلبل چمننی سېور، آدم – وطننی

بولبول چمنی سئور، آدام وطنی

***

Bulbulga bog’ yaxshi, Kaklikka tog’

بلبلگه باغ یخشی، ککلیککه تاغ

بولبوله باغ یاخشی، کهلیگه داغ

***

Twğan Jer, Otan Twralı

 Qazaq Maqaldar Men Mätelderi

ائل، یورد حاققیندا قازاق آتالار سؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Twğan jerge twıñ tik

دوغولدوغون یئره توغونو/بایراغینی تیک

***

Er elinde, Gül jerinde

ار/ایگید ائلینده، گول یئرینده

***

Kisi elinde sultan bolğanşa, Öz eliñde ultan bol

یاد ائلینده سولطان اولونجا، اؤز ائلینده اولتان (باشماق ایچینه قویولان کئچه) اول

***

Esiñ barda el tap

اوُسون/عاغیلین واردا ائلینی تاپ

***

At aynalıp qazığın tabar, Er aynalıp elin tabar

آت دؤنوب پایاسینی/قازیغینی تاپار، ار/ایگید دؤنوب ائلینی تاپار

***

Pelen jerde payda bar, Öz jeriñdey qayda bar

فیلان یئرده فایدا وار، اؤز یئرین کیمی هارادا وار؟

***

Twğan jerdey jer bolmas, Twğan eldey el bolmas

دوغولان یئر کیمی یئر اولماز، دوغولان ائل کیمی ائل اولماز

اوزبیک مقال‌لری/ اؤزبک آتالار سؤزلری/ ضرب المثل‌های ازبکی

الف: احترام پدر و مادر                             

آتنگ باله‌سی بولمه ,آدم باله‌سی بول .

آتان بالاسی اولما، آدام بالاسی اول

 بچه پدرت نباش ,بچه آدم باش .

آتنگ قریسه قل آلمه,آنگ قریسه چوری

آتان قوجالسا قول آلما، آنان قاریسا قاراباش.

اگرپدرت پیر شد غلام نگیر ,اگر مادرت پیرشد کنیز.

آتنگ‌نی اولدیر‌گنگه هم یخشی‌لیک قیل .

آنانی اؤلدورنه بئله یاخشی‌لیق قیل.

حتی به قاتل پدرت هم نیکی کن.

آته‌لر سوزی عقل نینگ کوزی .

آتالار سؤزو، عاغیلین گؤزو.

سخن نیاکان اساس عقل است.

TİL HAQQINDA QIRIMTATAR ATALAR SÖZLERİ

دیل حاققیندا قیریم‌ تاتار آتالارسؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Til – aqıl terazesidir

دیل- عاغیل تره‌زیسی‌دیر

***
 Tiliñnen diliñni bir tut

دیلین ایله اورگینی بیر توت

***
 Tilini unutqan – ilini unutır

دیلینی اونودان- ائلینی اونودار

***
 Tilge itibar – ilge itibar

دیله اعتبار- ائله اعتبار

***
 Tilniñ ucunda qılıçnın küçü

دیلین اوجوندا قیلینجین گوجو

***
 Til – yürekniñ anahtarı

دیل- اوره‌گین آچاری

***
 Til taş yarar, yanılsa  baş yarar

دیل داش یارار، یانیلسا باش یارار

***
 Til uzatılğan yerge el uzatılmaz

دیل اوزادیلان یئره ال اوزادیلماز

***
 Tilniñuzunı dellalğa kerek

دیلین اوزونو دللالیغا گره‌ک

***
 Til qılıçtan keskin

دیل قیلینجدان کسکین

***
 Tilniñ kemigi yoq

دیلین سوموگو یوخ

***
 Tilden hem bal tamar, hem – zeher

دیلدن هم بال دامار،هم زهر

***
 Tilden kelgen elden kelse, her kes padişa olur

دیلدن گلن الدن گلسه، هر کس پادشاه اولار

***
 Til ayaqsız, lakin uzaqqa alıp barır

دیل آیاقسیز، آنجاق اوزاغا گئده بیلر

***

Til bilgen yolda qalmaz

دیل بیلن یولدا قالماز

*

Qaynaq: qiriminsesi.com

تورکمن آتالارسؤزو (آتالار نقلی)

درله‌ییب کؤچورن: عباس ائلچین

Adam ýerde ýaşaýar, emma adamyň göwni asmanda perwaz urýar.

آدام یئرده یاشایار، آمّا  آدمین کؤنولو گؤیلرده اوچار

Adamy adam eden ylymdyr.

آدامی آدام ائدن بیلم‌دیر.

Adamyň akyllysy dil öwrener.

آدامین عاغیللیسی دیل اؤیره‌نر.

Adamyň borjy – bilmekdir.

آدامین بورجو بیلمکدیر.

Adamyň ilkinji Watany-da enedir.

آدامین ایکنجی وطنی ده آنادیر.

Aglasa enem aglar, galany ýalan aglar.

آغلاسا آنام آغلار، قالانی یالان آغلار.

Agyr zamananyň hem ýeňil günleri bolýandyr.

آغیر زامانانین هم یونگول گونلری اولار.

Akyl nämäni buýursa, dil şony diýer.

عاغیل نمنه‌نی بویورسا، دیل اونو دئیر.

Akyl uly güýçdür.

عاغیل بؤیوک/اولو گوجدور.

Akyl ýaşda bolmaz, başda bolar.

عاغیل یاشدا اولماز، باشدا اولار.

Alanyňda – bir eliň bilen al, bereniňde – iki eliň bilen ber.

آلاندا بیر الین ایله آل، وئرنده ایکی الین ایله وئر.

Alym bolmak aňsat, adam bolmak kyn.

Özbekçe

Dilbilgisi

İsmin Halleri

Yukarıda görülen -ni /ni/, -ga /gä/, -da /dä/, -dan /dän/, -ning /niñ/ ekleri (yani Suffixler) ses uyumuna göre değişmez!

Çokluk eki: -lar

• uylar: evler
• tillar: diller vs.

گؤرکملی قازاخ عالیمی؛ علیخان بؤکئیخان (Älihan Bökeyhan)

علیخان بؤکئیخان 

دوغوم: 1866، توْکاروُن ناحییه‌سی، کارکارالی قزاسی، سئمیپالاتینسک ویلایتی، روسییا ایمپئرییاسی

اؤلوم:  27 سئنتیابر 1937، موسکوا، سسری

قازاخ ایجتیماعی خادیمی، موعلیمی، ژورنالیستی، ائتنوقرافی.

حیاتی

      قایناقلار اونون نسلی‌نین چینگیز خا‌نین نوه‌سی جوچی خانا باغلی اولدوغونو یازیرلار. بؤکئیخا‌نین نسلیندندیر. اونون دوغوم تاریخی 1866-جی ایل، 1869-جی ایل، 1870-جی ایل کیمی گؤستریلیر. روسیا ایمپئریاسی‌نین اینضیباطی اراضی بؤلگولرینه گؤره علیخان نورمحمد‌اوغلو بؤکئیخانوْو سئمیپلاتینسکی ویلایتی کارکارالی قزاسی‌نین توکرایین ناحییه‌سینده دوغولموشدور.

کودکس کومانیکوس(Codex Cumanicus)

دوچئنت دوکتور ژاله دمیرجی

کؤچورن:عباس ائلچین

     تورک دیلی و کولتور تاریخی باخیمیندان سون درجه اؤنملی اثرلردن بیریسی اولان کودکس کومانیکوس، 9-14. یوز ایللر آراسیندا اورتا آسیانین باتیسیندان باشلایان، قوزئیده اورتا ایدیل بؤلگه‌سینده، گونئیده قیریما، باتیدا تونا قیییلارینا(ساحیل‌لرینه) قدر اوزانان و دشتی قیپچاق (قیپچاق بوزقیری) دئیلن گئنیش جوغرافیادا یاشامیش اولان قیپچاق (کومان) [1] تورکلریندن گونوموزه گله‌بیلمیش تک اثردیر.

     کودکس کومانیکوسون بیلینن تک یازما نوسخه‌سی وئنئدیکده ساینت مارکوس کیتابخانا‌سیندا‌دیر. بو کیتابخانا 830 ایلینده اینجیل یازان مارکوسون ایسکلتی اوزرینه تیکیلمیشدیر.  اثر، فلورانسالی شاعیر پئترارک طرفیندن آنتونیوس وون فیناله‌دن آلینمیش و 1362ده دیگر کیتابلارییلا بیرلیکده وئنئد‌یک جومهورییتینه هدییه ائدیلمیشدیر. بوندان دولایی Codex de Petrarque آدییلا دا آنیلماقدادیر.[2]

     آنونیم بیر اثر اولان کودکس کومانیکوسون کیم اوچون، هانسی سببله توپلاندیغی، قیپچاق تورکجه‌سی ایله یازیلمیش اولان اثرین ندن ایکی دیلده قارشیلیغی اولدوغو و هارادا مئیدانا گتیریلدیگی هله کسین اولاراق بللی دئییلدیر. [3] بونونلا بیرلیکده آراشدیرماچیلارین چوخو، اثرین ایچره‌یگیندن حرکتله، بیر طرفدن یابانچیلارا قیپچاق تورکجه‌سینی اؤیرتمک، دیگر یاندان دا قیپچاقلار آراسیندا خیریستییانلیغی یایماق آماجییلا پراتیک بیر اثر اولاراق حاضیرلاندیغی گؤروشونده‌دیرلر. [4]

تورک دستانلاری

پروفئسور دوکتور، اومای گونای

کؤچورن: عباس ائلچین

     بوتون دونیا ادبییاتلاریندا اولدوغو کیمی تورک ادبییاتی‌نین دا ایلک اؤرنکلری دستانلاردیر. تورک ادبییات گله‌نگی ایچینده "دستان" تئرمینی بیردن چوخ نظم شکلی و تورو اوچون ایشلنمیش و ایشلنیلمکده‌دیر. اسکی تورک ادبییاتی نظم شکیللریندن مثنویلرین بیر بؤلومو و منظوم حیکایه‌لر، آنونیم ادبییاتدا و آشیق ادبییاتیندا قوشما ویا مانی(بایاتی) دؤردلوکلری ایله یازیلان ویا سؤیله‌نن فردی، سوسیال،تاریخی، آجیقلی ویا گولونج اولایلاری تحکییه تئکنیکی ایله چئشیدلی اوسلوبلارلا کؤچورن نظم تورونه و بو یازیدا اله آلینان کایناتین، اینسانلیغین، میلّتلرین یارادیلیشینی،گلیشیمینی، حیاتدا قالما موباریزه‌لرینی و چئشیدلی اولای و نسنه‌لرله ایلگیلی سبب آچیقلایان و باتی ادبییاتیندا "ائپوس" تئرمینی ‌ایله آنیلان اثرلرین تمامی ده تورک ادبییاتی گله‌نگی ایچینده "دستان" آدی ایله آنیلماقدادیر.

اوُرال خان دستانی 

     باشقوردلار - اوُرال بؤلگه‌سینده‌کی  باشقوردیستان جومهورییتی‌نین اصل نوفوسونو اوْلوشدوران روسیا فدراسیونونون تورک دیلی قونوشان بؤیوک بیر خالقیدیر. 

    ‘اوُرال-باتیر’ دستانی کوُبایر(kubair) آدلی اسکی باشقورد خالق شئعیر ادبییات تورونه عاییددیر. اثر 4576 شئعیرر و 19 نثر سطریندن عیبارتدیر. 

  ‘اوُرال-باتیر’، باشقورد خالقی‌نین میتولوژیسینی و کؤکلری ایلکل کومونال سیستمین اگَمن اولدوغو دؤنمه اوزانان آرکایک گؤروشلری و اینانجلاری یانسیدان بیر اثردیر.

گوراوْغلی‌نینگ دؤره‌یشی (تورکمنچه) 

  
Göroglynyň Döreýşi     

   Gadym zamanlarda Çandybil diýen bir ýurt bardy. Ol ýurtda beýik-beýik dört dag bardy. Onsoň oňa Çardagly Çandybil hem diýýärdiler. Halkynyň köpi çarwady, düýe, at, garamal bakardy, Aral derýasyndan suwa ýakardy, Özi türkmeklerdi. Häkimine Jygaly beg diýerdiler.
Onuň,Genjim beg, Mömin beg, Ady beg diýen ogullary bardy. Genjim aýallydy, mallydy ýöne gaty gysganç-dy. Ol malyny köpeldip, başga ýurtlar bilen söwda ederdi. Zadyny özi iýip-içmezdi, başga dogan-garyadaş, dost-ýarlaryny çagyryp, hezzet-hormat etmezdi. Her günde goýun-geçisiniň sürülerinde ençemesini möjek ýaryp, gara läş edip giderdi. Şonda-da Genjim olary çopana bermezdi.
Mömin bolsa ne sag, ne dälidi, üstesine-de gözi şulludy.Onuň özi juwana ýaly, işleýşi eşek ýaly, iýşi sygyr ýaly. Däliligi tutanda, aglamaly ýerde gülübirdi. Biri bir zat sorasa, turup ötägiderdi. Muny öýlendirjek bolsalar, ilki özi almady,soň bolsa oňa gyz beren bolmady.Muňa bolsa onun kellesiniň kel ýany hem gijemedi.
Şunlukda, bu öýlenmän galybersin.

  علیشیر نوایی‌نین لطیفه‌لری

  آزاد یاشار

 کؤچورن: عباس ائلچین

    تانینمیش شاعیر و صوفی اوستادی علیشیر نوایی (1441 - 1501) زمانه‌سی‌نین نوفوذلو حؤکمداری سولطان حسین بایقارانین (1438 - 1506) ساراییندا وزیرلیک ائدیرمیش. 

   *** 

   بیر گون سولطان اوندان سوروشور کی، دونیانین هاراسیندا آغجاقاناد یوخدور. 

  - اینسانین اولمادیغی یئرده. 

   وزیرینی پیس وضعیتده قویماق و یانیلدیغینی اونا ایثباتلاماق اوچون سولطان اونا آتا مینیب، شهر کنارینا گزینتییه گئتمگی تکلیف ائدیر. اوجقار بیر یئره گلیب چیخیرلار. بیر هووور دینجلمک اوچون بولاق باشیندا اوتوردوقلاری زامان بیر نئچه آغجاقانادین ویزیلتیسی سولطانین زهله‌سینی تؤکور. قانی قارالان حسین بایقارا ایستئهزا ایله نواییدن سوروشور: 

  - بس دئییردین اینسان اولمایان یئرده آغجاقانادلارا راستلانمیر؟ 

  علیشیر نوایی سویوققانلی شکیلده جاواب وئریر: 

  - یوخسا بیز اینسان دئییلیک؟! 

  *** 

   نوایینی چتین وضعیته سالماق اوچون دایم گیروه گزن بایقارا بیر گون اونا دئییر کی، اوچ گونون ایچینده منیم اوچون داشدان پاپاق تیک. نوایی هئچ تؤورونو پوزمادان بیلدیریر: